Kapasite Kullanımı ve Başabaş Noktası Analizi

Kapasite türleri;

• Teorik (maksimum) kapasite,
• Normal (pratik) kapasite,
• Gerçek (fiilî) kapasite,
• Atıl (boş) kapasite ve
• Zorlanmış kapasite

biçiminde sıralanabilir.

Maksimum kapasite, bir işletmenin üretimde bulunacağı makine, araç, gereç veya fiziki imkânlarının hiç durmadan belirli bir dönemdeki, en yüksek üretim hacmini ifade etmektedir.

Normal kapasite, gerek iş gücünden, gerekse diğer üretim faktörlerinden kaynaklanacak kabul edilebilir aksamalar göz önüne alınarak hesaplanan kapasitedir.

Zorlanmış kapasite; üretim miktarını geçici de olsa, normal sayılan kapasitenin üzerine çıkarabilmek amacıyla, izinlerin iptali, makine bakımlarının üretim zamanı dışında gerçekleştirilmesi gibi zorlamalarla ulaşılabilecek olan kapasitedir.

Gerçek kapasite; işletmenin belli bir dönemde, genellikle bir yılda ürettiği mal veya hizmet miktarını yani gerçekleşmiş üretim miktarını gösteren kapasitedir.

Atıl kapasite, satış miktarının kurulu ölçekten az olması veya işletme sermayesinin yetersiz olması gibi nedenlerle işletme kaynaklarının yeterince kullanılmaması sonucu ortaya çıkan, atıl kalan kaynakların kullanılması hâlinde üretilebilecek ürün miktarını gösteren kapasitedir.

Başa Baş Noktası Analizi, işletme kapasitesinin veya ölçeğinin belirlenmesinde yararlanılan, kullanışlı ve yararlı bir grafik araçtır. Bu analiz, hangi üretim veya kapasite düzeyinde işletmenin kârsız (başa baş), hangilerinde ise zarar ve kâr durumunda olacağını ortaya koyan bir kapasite belirleme aracıdır.

İktisat Teorisinde, tüm üretim faktörlerinin değiştirilemediği dönem olarak kabul edilen kısa dönemde, belli bir sabit faktör üzerine her bir değişken faktörün ilavesinin üretime sağladığı katkı, bir önceki faktöre göre giderek artar. Buna artan verim denir. Söz konusu faktör düzeyinin aşılması hâlinde her ilave değişken faktör bir önceki faktöre göre toplam üretimi daha az artırır. Buna da azalan verim denir. Belirtilen bu iki olay birlikte, Artan ve Azalan Verimler Kanunu olarak bilinir.

Artan ve Azalan Verimler Kanununa göre, üretim miktarı arttıkça, ortalama (birim) maliyetler önce azalan, daha sonra artan bir seyir takip etmektedir. Bu durumda işletme üretim miktarının artarak arttığı dolayısıyla birim maliyetlerin azalan bir trend izlediği üretim aralığında faaliyet göstermelidir.

Uzun dönemde ise tüm üretim faktörleri değiştirilebilmektedir. Üretim faktörlerindeki bu değişme, işletme ölçeğinde bir değişmeyi ifade eder. Üretim ölçeğinde meydana gelen değişmeler sonucu, üretim miktarında meydana gelen değişmelere “ölçeğe göre getiri” denilmektedir.

Optimum kapasite, bir işletmenin üretebileceği ürün miktarını yani kurulu ölçeği ile ulaşabileceği üretim düzeyini, en düşük maliyetle elde edebileceği kapasitedir. Bir diğer deyişle birim maliyetleri minimum kılan kapasitedir.

Ölçek ise, kapasite tanımından da anlaşılacağı üzere, bir işletmenin sahip olduğu nitel ve nicel tüm değerlerin toplamıdır.