Hazır Değerler ve Menkul Kıymetler
Hazır değerler, işletmenin kasasında ya da bankalarda tutulan paralar ile istenildiğinde, değerinde herhangi bir kayıp meydana gelmeyen varlıkları kapsar. Menkul kıymetler ise işletmenin geçici olarak edindiği pazarlanabilir konumdaki hisse senedi, tahvil, hazine bonosu, kâr -zarar ortaklık belgesi, gelir ortaklığı senedi gibi varlıklardan oluşmaktadır. Bu kıymetler, alım satım amaçlı olarak nitelendirilir.
Kasa hesabı: Bu hesap, işletmenin sahip olduğu nakit hâlindeki ulusal ve yabancı paraların izlendiği hesaptır. Kasaya değişik zamanlarda giren ve çıkan paralar bu hesapta izlenir. Kasa hesabı kasaya konan paralardan (tahsillerden) dolayı borçlanır, borç tarafa yazılır; kasadan verilen paralardan (ödemelerden) dolayı alacaklanır, alacak tarafa yazılır. Kasa hesabı, bilançonun aktifindeki varlıklar içerisinde yer aldığından dolayı, bu hesaptaki artışlar, hesabın borç tarafına (sol), azalışlar ise alacak tarafına (sağ) tarafına kaydedilir. Kasa hesabı ya borç kalanı (bakiyesi) verir ya da hiç vermez.
Alınan çekler hesabı: Çek, bir banka hesabına dayalı olarak düzenlenen ve kullanımı kanun ile belirlenen, belli kurallara uyularak yazılan bir ödeme emridir. Bir çekin çekilebilmesi için bankada keşidecinin emrine ayrılmış bir karşılığın bulunması gerekir. Çek üzerindeki hakkın devredilmesi için yapılan işleme ciro denir. Ciro ile çekten doğan hakkı karşı tarafa devredilmiş olur. Ciro, çekin arkasına yeni lehtarın adı yazıldıktan sonra veya yazılmadan el yazısı ile imzalanması yoluyla yapılır.
Bankalar hesabı: Bankalar hesabı, işletmenin bankaya yatırdığı paraların (mevduatın) izlenmesinde kullanılır. Bu hesabın kalanı işletmenin bankadaki ticari mevduatının genel durumunu gösterir. Bankalar hesabı, kasa gibi bir varlık hesabı niteliğinde olduğu için bankalara nakden veya hesaben yatırılan paralar hesabın borcuna (sol tarafa), nakden veya hesaben çekilenler ise alacağına (sağ tarafa) yazılır. Aynı bankada hesabı bulunan kişilerin hesapları arasında yapılan aktarma işlemine virman denir.
Verilen çekler ve ödeme emirleri hesabı: Çek bankaya ibraz edildiğinde ödenir. Bir ödeme yapmak amacıyla, banka hesabına dayalı olarak çek düzenlemek, imzalamak işlemine, çek keşide etmek denir. Çek keşide edildiği anda bankanın henüz ödemeyi yapmadığı göz önüne alınarak Bankalar hesabı yerine “ Verilen Çekler ve Ödeme Emirleri” hesabına alacak tarafına yazılır. Çek ve ödeme emirlerinin bankadan tahsil edildiği öğrenildiğinde bu hesap borçlandırılırken bankalar hesabı alacaklandırılır.
Diğer hazır değerler hesabı: Nakit para, alınan çekler ve bankadaki paralar dışında kalan hazır değer niteliğindeki varlıklar toplu olarak bu hesapta izlenir. Hesap izlenecek değerlere göre; vadesi gelmiş kuponlar, pullar, tahsil edilecek havaleler, yoldaki paralar vb. yardımcı hesaplarla kullanılır. Bu hesap, bir varlık hesabıdır. Dolayısıyla bütün artışlar borç tarafa (sol), azalışlar ise alacak tarafa (sağ) tarafa yazılır. Hazır değerler elde edildiğinde “Diğer Hazır Değerler” hesabı borçlandırılır, elden çıkarıldığında ise alacaklandırılır.
Menkul kıymetler, işletmenin geçici olarak edindiği hisse senedi, tahvil, hazine bonosu, finansman bonosu, yatırım fonu katılma belgesi, kâr -zarar ortaklığı belgesi, gelir ortaklığı senedi gibi varlıklardır. Menkul kıymetler şu amaçlarla edinilebilir:
- Emniyet amacı
- Yararlanma amacı
- Spekülasyon amacı
Menkul kıymetlerin başlıca özellikleri ise şöyle açıklanabilir;
Hisse senedi: Sermayesi paylara bölünmüş şirketler tarafından, şirkete sermaye koyan kimselere verilen değerleri ve ibareleri birbirine eş senetlerdir. Hisse senetleri şirket sermayesine katılma payını temsil eder.
Tahvil: Anonim şirketlerin kamu iktisadi kuruluşları ile kamu kuruluşlarının borç para bulmak için çıkardıkları eş değerli borç senetleridir.
Diğer belgeler: Sermaye piyasasına çıkarılan bir kısım belgeler ise hisse senedi ve tahvilin bazı özelliklerine aynı anda sahip olabilmektedirler.
Senetlerin üzerinde yazılı olan tutara, nominal değer denir.
Hisse senedi satın alındığında, hisse senetleri hesabına borç, elden çıkarıldığında ise aynı bedelle alacak kaydedilir. Alınan Hisse senetleri, aktifteki varlıktır. Satış sonucunda eğer kâr ortaya çıkarsa bu kâr “Menkul Kıymet Satış Kârları” hesabının alacak (sağ) tarafına yazılır. Zarar ortaya çıkar ise zarar tutarı, "Menkul Kıymet Satış Zararları”nın borç tarafına yazılır. Menkul kıymet satın alma veya satış nedeni ile bir komisyon ödenirse ödenen komisyonlar "Komisyon Giderleri” hesabının borç tarafına yazılır.
Edinme öncesi net gelir ilan edilmiş bulunan hisse senedi kuponu ile birlikte satın alınırsa kuponlar karşılığında tahsil edilecek kâr payı, bu menkul kıymetlerin alış bedelinden indirilir ve hisse senedinden ayrı bir varlık olarak kaydedilip izlenir.
Takas ve Saklama Bankası (Takasbank) nezdindeki hisse senetlerinin kupon bedelleri adı geçen kuruluş tarafından işletmenin banka hesabına yatırılır. Takasbank; BİST (Borsa İstanbul) içinde olup bankada satışa sunulan menkul kıymetlerin teslim alındığı, saklandığı bankadır. Takasbank, para işlemi yapmaz.
Geçici yatırım amacıyla işletmenin elinde bulundurduğu özel sektörün çıkarmış olduğu tahvil, senet ve bonolarla, kamu tarafından çıkarılmış olan tahvil, senet ve bonolar bu hesaplarda izlenir. Tahvil, senet ve bonolar elde edildiğinde bunlar alış bedelleri üzerinden borçlandırılır; herhangi bir nedenle elden çıkarıldığında ise hesap yine alış bedeli üzerinden alacaklandırılır.