Temel Muhasebe Eşitliği ve Mali Tablolar

İster üretim ister hizmet veya ticaret işletmesi olsun faaliyete başlarken sermaye, emek, toprak, teşebbüs ve bilgi sahibi olunmalıdır. Bu üretim unsurlarını elinde bulunduran işletmeler, toplumun ihtiyacı olan mal ve hizmetleri üreten birimdir. Sermaye sahibi, tahsis ettiği kaynağını, işletmesinin özelliğine göre varlıklara dönüştürecektir. Sağlanan kaynak tutarı, dönüştürülen varlıkların parasal tutarına daima eşit olacaktır. Buna temel muhasebe eşitliği denir.

Muhasebe, işletmede para ile ölçülebilen ve rapor edilebilen bilgilerle ilgilenir. Bir bilgi sistemi olan muhasebenin temel girdileri belgeler ve temel çıktıları ise mali raporlar olmaktadır. İşletmedeki bilgi akışının sağlanmasında esas itibarıyla temel muhasebe eşitliğinden yararlanılarak mali tablolara ulaşılır. Bir diğer ifadeyle mali tablolar, işletmenin nasıl performans gösterdiğini bize gösterir. Mali tablolar, muhasebe sürecinin çıktısıdır. Muhasebenin en temel aracı, temel muhasebe eşitliğidir. Bu eşitlik, işletmenin kaynakları ve bu kaynaklara olan talepleri ya da kullanımları gösterir. Kaynaklar, sermaye ve borçların toplamıdır.

Muhasebede, işletme sahiplerinin varlıklar üzerindeki haklarına “sermaye”, üçüncü şahısların varlıklar üzerindeki haklarına ise “borçlar” denir. Bir işletmenin sahip olduğu tüm ekonomik değerlere “varlıklar” denir. Bunlar, mevcutlar ve alacaklar olmak üzere ikiye ayrılır. Mevcutlar, işletmenin sahip olduğu para, mal, bina, demirbaş vb. gibi farklı yapıya sahip değerleri temsil ederken alacaklar, satış sonucunda üçüncü şahıslardan alacağı temsil eder. İşletmeler, borç alabildikleri gibi, başkalarına da borç verebilmekte ve bunlar işletmenin alacakları olarak varlıklar arasında yer almaktadır. Varlıklara alacakların eklenmesiyle temel muhasebe eşitliği aşağıdaki gibi olacaktır.

“MEVCUTLAR + ALACAKLAR = BORÇLAR + SERMAYE”. Bu eşitliğe temel muhasebe eşitliği ya da bilanço eşitliği denir. Temel muhasebe eşitliğinin tablo hâline getirilmiş şekli, bilanço olmaktadır. Bilançoda temel muhasebe eşitliğinin sol tarafına “varlıklar” (aktif), sağ tarafına ise “kaynaklar” (pasif) adı verilmektedir.

İşletme, varlıklarını ve kaynaklarını oluşturan unsurların nitelik ve nicelik yönünden ortaya çıkardığı yapı işletmenin mali durumunu gösterir. Varlıkların kaynağı olarak bilançonun sağında yer alan sermaye, işletme sahip veya sahiplerinin kuruluşta koydukları değerlerden başka faaliyetlerden elde edilen, fakat işletme sahiplerine dağıtılmayan kârları da kapsayabilir. Bu durumda sermaye, öz kaynak kavramı olarak kullanılır.

Mali Tablolar

Mali tablolar, belirli bir süre içerisinde oluşan mali nitelikli olayların işletmenin varlık ve kaynak unsurlarında meydana getirdiği değişmeler hakkında bilgi veren ve işletmenin faaliyet sonuçlarını gösteren tablolardır. Mali tablolar, işletme varlık ve kaynaklarını (mali durumu), kâr ve zararı (faaliyet sonucunu) göstermek, buna göre karar almak isteyen ortaklara, yöneticilere, borç verenlere, diğer ilgili taraflar için en önemli bilgi kaynağı olmaktadır. Muhasebe öğretiminin başlangıcında iki temel mali tablo dikkate alınmaktadır. Bunlar, bilanço ve gelir tablosudur.

Genel muhasebe öğretiminde dikkate alınan genellikle ticari işletme olup normal faaliyetlerini yerine getirirken elindeki parayı ticari mala yatırmakta, malları kredili satarak alacaklı olmakta ve sonuçta alacaklarını tahsil ederek paraya çevirmektedir. Ticari işletmelerdeki bu sürece (para, mal, alacak, para) faaliyet döngüsü ya da ticari döngü denmektedir.

Dönem, bir yıl (12 ay) kabul edilir ve 1 Ocak'ta başlar 31 Aralık'ta biter. Mali tablolardan beklenen amaçlara ulaşabilmesi için bu tabloların anlaşılabilir, ihtiyaca uygun, güvenilir, karşılaştırılabilir ve zamanında düzenlenip ilgili taraflara sunulması gereklidir.

Bilanço, bir işletmenin belli bir tarihteki varlıklarını, borçlarını ve sermayesini gösteren tablodur. İşletmenin belirli bir tarihteki mali durumunu (mali yapısını) bilanço gösterir. Bir diğer ifadeyle, işletmenin o andaki mali fotoğrafı olup statik (durağan) bir özelliğe sahiptir.

Bilançolar, iki şekilde hazırlanabilir. Bunlar, hesap biçimi (tarzı) bilanço ve rapor biçimi bilançodur. Oysa rapor tipi bilançoda varlıklar ve devamında kaynaklar alt alta verilmektedir.

Gelir, sermayeyi artırıcı etki yapan işlemlerden doğar. Gider ise sermayeyi azaltıcı işlemlerden doğar.

Gelir tablosu, bir işletmenin belli bir döneme ait elde ettiği tüm gelirler, yaptığı tüm giderler ve bunların sonunda elde ettiği net kâr veya zararı gösteren tablodur. İşletmenin net kâr ve zararının nasıl oluştuğu gelir tablosunda bir bütün olarak görülür. Gelir tablosu, bilanço gibi statik değil, dinamik bir yapıya sahiptir.

Gelir tablosunun hazırlanıp sunuş biçimine göre hesap tipi gelir tablosu ve rapor tipi gelir tablosu olarak ikiye ayrılır.

Hesap tipi gelir tablosu: Hesap tipi gelir tablosunun sol tarafına giderler, sağ tarafına gelirler yazılır.

Rapor tipi gelir tablosu: Bir işletmenin belli bir dönemine ait tüm gelirleri ve giderleri belirli bir sistematik yaklaşımla alt alta yazılır. Gelirlerden giderlerden çıkarılarak ya net kâr ya da net zarar rakamına ulaşılacak şekilde hazırlanır.

Muhasebenin temel kavramları aşağıda sıralanmıştır.

Sosyal sorumluluk kavramı, kişilik kavramı, işletmenin sürekliliği kavramı, parayla ölçülme kavramı, dönemsellik kavramı, maliyet esası kavramı, tutarlılık kavramı, ihtiyatlılık kavramı, tam açıklama kavramı, önemlilik kavramı, özün önceliği kavramı.

Her muhasebe dönemi sonunda dönem faaliyetleri bilanço ve gelir tablosu olarak adlandırılan iki temel finansal tabloyla özetlenir. Muhasebe ilkeleri bu iki temel finansal tablo esas alınarak bilanço ilkeleri ve gelir tablosu ilkeleri olarak iki ana gruba ayrılır.