Anadolu’da Yunan Şehir Devletleri

MÖ 13. yüzyılda gelişme tarihlerinin doruğunda olan Anadolu, Doğu Akdeniz, Mısır ve Ege uygarlıkları MÖ 1200’lerde bir göç dalgası ile sarsılır. “Ege ya da Deniz Kavimleri Göçü” olarak adlandırılan bu göçler sonunda Yunanistan’da Miken; Anadolu’da Troya, Hitit başkenti Hattuşa, Alacahöyük; Doğu Akdeniz’de Ugarit gibi yerleşim yerleri yıkılırken Eski Ortadoğu’nun hâkim gücü Mısır yıkılmanın kıyısından döner.

Ön Asya coğrafyasında önemli siyasal, sosyal ve etnik değişikliklere neden olan Ege göçlerinin nedenleri konusunda farklı görüşler öne sürülse de göçlerin başlamasına şiddetli kuraklıkla gelen bir kıtlığın neden olduğu kabul edilmektedir. Bu göçlere katılan deniz kavimleri hakkındaki en eski yazılı kayıtlar Mısır Firavunları Merneptah ve III. Ramses’e aittir. Merneptah’ın yazıtı Karnak’ta, Ramses’in ki Medinet Habu’da ki büyük tapınaktadır. Göçlerin iki Mısır firavunun iktidarı döneminde yaşanmış olması iki dalga halinde meydana gelmiş olduğunu düşündürmektedir. İlk göç hareketine katılan deniz kavimleri Libyalılarla birlikte Nil Deltasına saldırmış fakat Merneptah tarafından geri püskürtülmüştür. İkinci aşamada gerçekleşen göç dalgası tüm Ön Asya coğrafyasını etkileyecek ve Tunç Çağı’nın sonunu getirecek boyuttadır.

Mısır kapılarına dayanmadıkları için Firavunların tanımadığı, yazıtlarda adı geçmeyen başka göçmenler de vardır. Bunlar Thraklardır. İstanbul ve Çanakkale boğazlarını aşarak Anadolu’yu giren Thrakların büyük bir gurubunu Frigler oluşturmuştur. Göçle Anadolu’ya giren Friglerin kalabalık bir grubunu da Mezopotamya’ya doğru ilerleyen ve Asurluların Muşkiler olarak adlandırdığı bir grup oluşturmuştur. Muşkilerin büyük kısmının Asurlulara yenildikten sonra geri dönüp, Frigya’ya yerleştiği kabul edilmektedir. Bölgede kalanların ise eski adı Kummuh / Kommagene olan bugünkü Adıyaman ili sınırları içinde Asur’a bağımlı olarak kaldığı bilinmektedir. Frigleri takip ederek boğazlar yoluyla Anadolu’ya giren başka bir grup da Frigya Krallığı’nın Kimmer saldırıları sonucunda yıkılmasıyla Lidya Krallığı’nı kurmuştur. Frigya ve Lidya’yı kuran Thrak kabileleri denizci olmadıkları için Anadolu’nun batı kıyılarına yerleşmemişlerdir. Onlar tarafından iskân edilmeyen kıyı bölgelerini Ege Göçleri çerçevesinde Yunanistan’daki yerlerinden edilmiş Aioller, Ionlar ve Dorlar iskân etmişlerdir. Ege dünyasının tarihiyle ilgili en eski kaynak Homeros olmasına rağmen, Homeros Destanlarında Aiollerin adı hiç geçmez. Ion adına ise İlyada destanında yalnızca bir kez rastlanır. Destan’da Yunanistan’da yaşadıkları ve Priamos`un düşmanları arasında oldukları bilgisi vardır. Ionlardan sonra deniz yoluyla Anadolu`ya geçen son grup Aiol ve Ionları yerinden eden ve göçe zorlayan Dorlar’dır.

Yunanistan’ın Thessalia ve Boiotia bölgelerinden Anadolu’nun batısına göç eden Aioller Herodotos'a göre on iki kent kurmuşlardır. Bu kentler: Kyme, Larissa, Neonteikhos Temnos, Elaia, Aigirioissa, Pitane, Aigai, Myrina Gryneion ve Smyrna'dır. Aiollerden hemen sonra ise Ionlar Yunanistan’ı istila eden Dorların baskısıyla ana yurtları Attika ve Euboia adası olan Argolis Bölgesi’ni terk ederek Ege Denizi'nin güneyine göç etmiş burada Panionion adında on iki kentten oluşan bir birlik kurmuşlardır. Sonradan bir Aiol şehri olan Smyrna'nın da katılmasıyla kent sayısı on üçe çıkmıştır.

Birlik MÖ V. yüzyıla kadar Ion kentleri arasında ağırlıklı olarak kültürel birlik sağlamış fakat Lydia ve Pers baskısına karşı koyacak güce ulaşamamıştır. Ionların kökeni konusunda bilimsel tartışmalar devam etmektedir. Herodotos, Ion halklarının Peloponnesos’ta otururken de on iki ayrı kentte oturduklarını ve göçlerden sonra da Anadolu’nun batı kıyılarında on iki kentlik bir birlik kurduklarını aktarmaktadır. Bu kentler Miletos, Myus Priene, Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Klazomenai, Phokaia, Khios, Erythrai ve Samos’tur.

Herodotos, Aiollerin Ionlara göre daha verimli topraklar üzerine yerleştikleri için tarıma ağırlık verdiklerini bildirmektedir. Ionlar ise tarım ve hayvancılığın yanı sıra deniz ticaretine önem vermişlerdir. Aioller ve Ionlar ile birlikte Anadolu'ya göç eden Dorlar da Anadolu’nun güney kıyılarına göç etmişlerdir. Batı Anadolu’da kuzeyden güneye doğru yerleşen Aiol, Ion ve Dorların kendilerine ait birlikleri, kült merkezleri olmuştur. Gryneion’da Aiollere, Mykale yarımadasında Ionlara, Knidos Yarımadası’nda Dorlara ait toplantı ve kült merkezleri bulunmaktadır.