Epidemiyolojide Nedensellik

Bu ünitede epidemiyolojide nedensellik konusu elealınmıştır. Nedensel/ilişkisel çalışmalar, kişi, yer, zaman, sağlık hizmetlerinden yararlanma, besin tüketimi, ilaçlar ya da diğer ürünler gibi etmenlerle hastalıklar arasındaki ilişkiyi ölçen bir araştırma tekniğidir.

Neden - Sonuç İlişkisini Ortaya Koyabilmek İçin Gereken Kıstaslar

İlişkinin tutarlılığı/uyumluluğu: Epidemiyolojik çalışmalarda farklı araştırmaların aynı sonucu vermesine uyumluluk denir.

İlişkinin özgüllüğü: Bir etkenle hastalık arasında ilişki saptamamız durumunda etken var olduğunda hastalığında var olduğunun görülmesi gerekir.

İlişkinin zamana uygunluğu: Hastalığın ortaya çıkması ile ilişki saptadığımız etmen arasında zaman açısından bir mantık olmalıdır. Örneğin, sigara içme süresi ile akciğer kanseri arasında bir ilişki olduğu bilinir, fakat iki günlük bir sigara içicisinin akciğer kanseri olması sigaraya bağlanamaz.

Mantıksal uygunluk: İki değişken arasında saptanan bir ilişki, ilgili konu hakkında önceden bilinen literatür bilgisi ile de uyumlu olması ilişkinin gerçek olma ihtimalini kuvvetlendirir.

Doz - yanıt ilişkisi: Hastalıkların oluşmasında olası bir nedenin miktarındaki değişkenlik, hastalığın derecesinde de değişkenlik yapıyorsa, buna doz yanıt ilişkisi denir. Bu da nedensel ilişkinin varlığını destekleyen diğer bir bulgudur. Örneğin içilen sigara miktarı arttıkça akciğer kanseri insidansı da artmakladır ki bu sigara ile akciğer kanseri arasındaki doz -cevap ilişkisi sonucudur.

Gerekli koşul: Olayının ortaya çıkmasında x değişkeni gerekli koşul ise x görülmeden y görülemez, bu durumda x değişkeni gerekli koşul olur.

Yeterli koşul: Y olayının ortaya çıkmasında x değişkeni yeterli koşul ise, x'in her görülüşünde y ortaya çıkacaktır. Tüberküloz hastalığının gelişmesi için tüberküloz basilinin gerekmesi gibi.

Katkıda bulunucu etmenler: Katkıda bulunucu etmenler, bir olayın görülmesinde kesin neden olmamakla birlikte, bu olayın görülmesine yardımcı olan ya da görülme olasılığını artıran etmenler olarak tanımlayabiliriz. Örneğin, babası olmayan çocukların daha fazla oranda alkol alışkanlığına sahip oldukları gözlenebiliyorsa, babanın olmaması alkol alışkanlığının edinilmesinde katkıda bulunucu bir etmen olur.

Seçenek etmenler: Birden çok sayıda katkıda bulunucu etmen olabilir. Olayın ortaya çıkışında etken olabilecek diğer seçenek etmenlerin de incelenmesi gerekir.

İlişkilerin Gruplandırılması

Etmen ve hastalık arasındaki ilişkiler nedensel olup olmadıklarına göre iki grupta toplanırlar. Her grubun içinde de bazı alt gruplar vardır.

Nedensel olmayan ilişkiler

Nedensel olmayan ilişkilerde, iki ya da daha çok değişken arasında ilişki varmış gibi görünürse de gerçekte bu ilişki başka değişkenlerin bunlar üzerine yaptığı etkilerden ileri gelir. Örneğin, çok sayıda gebe kalma ile hipertansiyon arasında bir ilişki bulunabilir.

Şansa bağlı veya istatistiksel olarak gösterilemeyen ilişki: Bir araştırmada bir hastalık ile bir etken arasında ilişki bulunabilir. Benzer araştırma aynı veya farklı toplumlarda tekrarlandığında ise böyle bir ilişkinin varlığı gösterilemez, ilk araştırmada bulunan ilişki tamamen şansa bağlı, tesadüfîdir.

Artefakt ilişki: Hastalık ile bir etken arasında ilişki saptanabilir ve bu ilişki istatistiki testlerde de önemli bulunabilir. Ancak bu gerçekte var olmayan, fakat araştırmanın planlanması, gözlem ve ölçümlerin yapılması, değişkenlerin sınıflandırılması sırasında yapılan hatalardan dolayı saptanan bir ilişkidir.

Sekonder ilişki: Hastalık ile herhangi bir özellik arasında ilişki saptanır ve bu istatistiksel olarak da doğrulanabilir. Ancak burada hem hastalık hem de bu özellik başka faktörlerle ilişkilidirler.

II. Nedensel ilişkiler

Nedensel ilişkide, bir değişken (x), diğer bir değişkenin (y) ortaya çıkmasına neden olur. Başka bir deyişle, “x” her görüldüğünde “y” de görülür. Bazı durumlarda neden genellikle tek olduğu hâlde, bazılarında ise çok sayıdadır. Bir değişkenin değerindeki artma veya azalma hastalık sıklığında da değişikliğe yol açıyorsa ikisi arasında nedensel bir ilişkiden söz edilir.

Hastalık Etmenleri

Hastalıkların oluşumuna neden olan dört tip etmen vardır. Hazırlayıcı etmenler, kişide hastalıklara karşı duyarlılık yaratan etmenlerdir (yaş, cinsiyet, geçirilmiş hastalıklar, sosyal sınıf vb.). Kolaylaştırıcı etmenler ise, hastalığın gelişmesi ve ilerlemesine yardım eden etmenlerdir (gelir durumu, konut, tıbbi bakım kolaylıkları vb.). Hızlandırıcı etmenler, bir hastalığın başlamasını hızlandıran etmenlere denir. Örneğin ortam ısısı gibi. Ağırlaştırıcı etmenler, önceden mevcut olan bir hastalık ya da durumu ağırlaştıran etmenlerdir (yinelenen karşılaşmalar, fakirlik, işsizlik, kötü beslenme, vb.).

Korelasyon Analizi

İlişkisel araştırma, verilerinin değerlendirilmesi için kullanılan korelasyon çözümlemesi daha çok, yaş, vücut ağırlığı, kandaki lipit düzeyi, ölçekten alınan puan, vb. nicel verilerin birbirleri ile aynı ya da zıt yönde, güçlü ya da zayıf ilişkilerini incelemek üzere kullanılır. Korelasyon analizi sonrasında aşağıdaki gibi sonuçlar elde edilir.

Korelasyon Katsayısı

Değişkenler arasındaki ilişki, istatistiksel olarak korelasyon katsayısı ile ölçülür, korelasyon katsayısı ilişkinin tanımlayıcı ölçüsüdür. Bu katsayı etken ile hastalık arasındaki doğrusal ilişkinin boyutlarını ölçer. Bu da etkenin miktarında görülen her bir birim artış ya da azalış için hastalık frekansında görülecek oransal artışı ya da azalışı belirler. İlişki katsayısı küçük 'r' değeri ile ifade edilir ve -1 ile + 1 arasında bir değer alır. Korelasyon katsayısının + 1 olması iki değişken arasında pozitif yönde mükemmel bir doğrusal ilişki olduğunu, -1 olması negatif yönde mükemmel bir ilişki olduğunu gösterir.