Döküm İşlemlerinde İSG
İnsanlık tarihinin bilinen en eski ve en çok tercih edilen temel şekillendirme yöntemlerinden biri olan döküm işlemi; imalat sanayinin temel endüstrilerinin başında gelmekte olup, metallere sağlamış olduğu yüksek katma değer ile de ülkelerin kalkınmasına ve sanayilerinin sürdürülebilirliğine önemli bir etkisi bulunmaktadır. Döküm ile otomotivden havacılığa, inşaattan madenciliğe kadar birçok sektör için 1 gr’dan yüzlerce ton ağırlığa kadar değişik mamul veya yarı mamul ürünler üretilebilmektedir. Günlük hayatımızın içinde yer alan ev ve mutfak aletlerinden mobilyalara, aydınlatma ekipmanlarından boru ve vanalara, oyuncaklardan ağır sanayi makinelerine, her türlü hava, kara ve deniz ulaşım araçlarına kadar birçok ürün döküm yolu ile elde edilmektedir.
Ülkemizde döküm sektörü, otomotiv ve inşaat sektörlerinin gelişimine paralel olarak 1970’lerde ivme kazanmış ve çeşitli büyüklüklerde ve üretim kapasitelerinde birçok dökümhane kurulmaya başlanmıştır. 2018 yılı verilerine göre sektörde 932 firma bulunmakta ve sektöre bağlı kuruluş ve işletmelerde yaklaşık 50 bin kişiye iş istihdamı sağlamaktadır.
Ülke ekonomisine büyük katkı sağlayan bu sektörde birçok çalışan istihdam edilmekte olup, bu istihdama paralel olarak çeşitli risk etmenleri ortaya çıkmış ve bunların etkisiyle de iş kazaları, meslek hastalıkları kısacası mesleki maruziyetler baş göstermeye başlamıştır. Bu nedenle döküm sektöründe çalışanların sağlık ve güvenlik yönünden uygun koşullarda faaliyetlerini yerine getirmeleri, hem iş sağlığı ve güvenliği açısından hem de işletmelerin iş verimi ve performans ölçütleri için büyük önem arz etmektedir.
Döküm
Döküm; ham metal ve/veya hurda metal parçaların ergitilmesi, ergitilen bu sıvı metale alaşımların ilave edilmesi ve bu sıvı eriyik metalin daha önce hazırlanmış metal, kum ve/veya seramik kalıplar içerisine yerçekimi veya basınç uygulayarak dökülmesi ile bu kalıplar içerisinde katılaştırılması işlemidir. Bu teknik, metallerin sıvı eriyik halinde iken sahip olmuş olduğu yüksek şekil alma kabiliyetine dayanmaktadır. Döküm yöntemi ile yapılması zor, oldukça büyük ve karmaşık yapıya sahip parçalar ile küçük, içi boş, seri üretim yapılması gereken parçaların imal edilmesi mümkün olmaktadır.
Döküm Yöntemleri
Döküm yöntemleri; döküme biçim veren kalıbın tekrar kullanılıp kullanılamayacağı esasına göre ikiye ayrılmaktadır.
Harcanan kalıp kullanan döküm yöntemleri; Bu döküm yöntemlerinde sıvı eriyik metalin boşaltıldığı kalıp malzemesi, katılaşma işlemi gerçekleştikten sonra parçalanmaktadır. Bu kalıp yöntemleri; kum kalıba döküm, kabuk kalıba döküm, alçı kalıba döküm, seramik kalıba döküm, hassas dökümdür.
Kalıcı kalıp kullanan döküm yöntemleri; Bu döküm yöntemlerinde sıvı eriyik metalin boşaltıldığı kalıp malzemesi, katılaşma işlemi gerçekleştikten sonra ayrılmakta ve tekrar tekrar kullanılabilmektedir. Bu kalıp yöntemler; metal kalıba döküm, basınçlı döküm, savurma döküm, sürekli dökümdür.
Döküm Ocakları
Döküm işleminde metal ve alaşımları, demir esaslı ve demir dışı olarak sınıflandırılmaktadır. 1400° C -1650° C ergime sıcaklığına sahip çelik ve dökme demir, demir esaslı döküm alaşımlarını oluştururken; 419° C -660° C ergime sıcaklığına sahip alüminyum, bakır, çinko, magnezyum, nikel vb. alaşımlar ise demir dışı döküm alaşımlarını oluşturmaktadır. Döküm işlerinde ham metal ve/veya hurda metali ergitmek için çeşitli ergitme ocakları kullanılmaktadır. Bunlar;
- Kupol ocakları,
- Potalı ocaklar,
- Elektrik ark ocaklarıdır.
Döküm Yönteminin İş Sağlığı ve Güvenliği Yönünden Değerlendirilmesi
Döküm sektörü İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Listesi Tebliği’ne göre “çok tehlikeli” sınıfta yer almaktadır. Metal döküm üretim yönteminin sanayi kodu, Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayi Sınıflandırması (International Standard for Industrial Classification) ISIC Rev.4’te 243, Avrupa Birliği Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiksel Olarak Sınıflandırılması (Nomenclature générale des Activités Economiques dans les Communautés Européennes) NACE Rev.2'de ise Kod 24 ile sınıflandırılmıştır.
Döküm sektörü; sıcaklık, toz, duman, buhar, kimyasallar ve katkı maddelerinin neden olduğu birçok risk etmenini barındırmaktadır. Ayrıca fırınlar, elektrik tehlikeleri, gürültü, titreşim ile sıvı eriyik metalden kaynaklanan parlama, kızılötesi ve UV ışınları, radyasyon ve sistemin olgusu gereği oluşabilen kas -iskelet yapısı hasarları bu sektörün en önemli tehlikeleri arasında yer almaktadır.
Döküm İşlerinde Kullanılan Kişisel Koruyucu ve Donanımlar
Döküm sektöründe risklerin iş organizasyonu ve çalışma yöntemleriyle önlenemediği veya tam olarak sınırlandırılamadığı, toplu korunmayı sağlayacak teknik önlemlerin yetersiz olduğu durumlarda kişisel koruyucu donanımlar (KKD) kullanılmaktadır. KKD’ler, çalışanlara ücretsiz verilir ve işveren tarafından hiçbir şekilde ücret talep edilemez veya maaş kesintisi yapılamaz. İşveren KKD’lerin bakım -onarım ve periyodik kontrollerini imalatçının vermiş olduğu kullanım kılavuzuna uygun olarak yapmakla, gerek duyulan parçaları değiştirmekle, hijyenik şartlarda muhafaza etmekle ve kullanıma hazır bulundurmakla yükümlüdür. Ayrıca işveren hangi KKD’lerin hangi risklerde kullanılacağına dair çalışanlarını eğitmek ve bilgilendirmekle de yükümlüdür.