Riskten Korunma Teknikleri: Opsiyon -Swap

Dış ticaret işletmeleri forward ve futures türev araçların yanı sıra swap ve opsiyon kullanarak da riskten korunabilmektedir. Bu ünitede ele alınan türev araçlardan opsiyonları diğer türev araçlardan ayıran en temel özellik, sahibine sözleşmeden vazgeçme hakkı vermesidir.

Opsiyon sözleşmeleri, 17. Yüzyılın ilk yarısında Hollanda’da lale tohumları alım -satımı üzerine yapılmıştır. ABD’de ilk opsiyon işlemi 1790’lı yıllarda gerçekleşmiş ve genellikle tarım ürünleri dayanak varlık olarak kullanılmıştır. ABD’de 26 Nisan 1973 tarihinde CBOT’ a bağlı Chicago Opsiyon Borsası kurulmuş ve opsiyon sözleşmeleri işlem görmeye başlamıştır. 1973 yılında Bretton Woods sisteminin çökmesi sonucunda faiz ve kur riskinin yönetilme ihtiyacının ortaya çıkması opsiyon sözleşmelere olan ilgiyi artırmıştır. Türkiye’de bir organize piyasa türev ürünü olan opsiyon sözleşmeleri VİOP’ ta işlem gören görmektedir. Günümüzde faiz, döviz, emtia ve finansal varlıklar opsiyon sözleşmelere konu olabilmektedir.

Hem opsiyon hem de swap sözleşmeler forward ve futures sözleşmelerde olduğu gibi riskten korunmanın yanı sıra, arbitraj ve spekülasyon amaçları ile de kullanılmaktadır.

Opsiyon Sözleşmeleri

Opsiyon ödeme ve teslimatının ileri bir tarihte gerçekleşeceğibelirli miktardaki bir dayanak varlığı önceden belirlenen bir fiyattan alma ya da satma hakkı veren türev araçtır.

Opsiyon sözleşmelerinde alıcı ve satıcı olmak üzere iki taraf bulunmaktadır. Opsiyon alıcısına aynı zamanda opsiyon sahibi de denilmektedir. Opsiyon alıcısı uzun pozisyon alan taraftır. Opsiyon satıcısına ise yazıcı da denilmekte ve opsiyon sözleşmesini satan tarafı ifade etmektedir. Opsiyon satıcısı da kısa pozisyon alan taraftır. Alıcı sözleşmeden cayma hakkına sahipken, satıcı yükümlülüğünü yerine getirmek zorundadır. Bu nedenle satıcının kaybı sonsuz olabilmektedir.Opsiyon sözleşmelerinin özelliklerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Standart sözleşmelerdir.
• Organize ve tezgâh üstü piyasalarda gerçekleşebilir.
• Prim ödeme sistemi vardır.
• Vadeye kadar istenildiği zaman kullanılabilir.
• İkincil piyasası vardır.
• Alıcıya sözleşmeden cayma hakkı verir.
• Kaldıraçlı işlem yapılabilmektedir.
• Fiyat oluşumuna katkı sağlar.
• Opsiyon satıcısı teminat yatırmak durumundadır.

Opsiyon Çeşitleri

Opsiyon sözleşmeleri sağladığı hak açısından alım opsiyonu (call option) ve satım opsiyonu(put option); vadesinde kullanabilme esnekliği açısından; Avrupa tipi ve Amerikan tipi opsiyon ve vadeleri açısından; LEAPS (Long- term Equity Antici Pation Securities), FLEX (Flexible Exchange Traded Options) ve PERCS (Preferred Equity Redemption Cumulative Stock) opsiyonlar olarak sınıflandırılırlar.

Avrupa tipi opsiyon sözleşmeleri, sadece sözleşmede belirtilen vadede kullanılabilir. Dolayısıyla vadesinden önce kullanılması sözkonusu değildir.

Amerikan tipi opsiyonlar ise, sözleşmede belirtilen vadeye kadar istenildiği tarihte kullanılabilen opsiyon türüdür. Her iki opsiyon türünün de kullanımı yaygındır.

LEAPS opsiyonlar, kullanım süresi üç yıl olan bir başka deyişle, sahibine üç yıl içerisinde kullanma hakkı veren opsiyon sözleşmeleridir. Bu yönüyle Amerikan tipi opsiyon özelliği taşımaktadır. İlk olarak 1990 yılında Chicago Opsiyon Borsası’nda işlem hacmi büyük işletmeler üzerine yazıldıkları görülmüştür. FLEX opsiyonlar, vadesi genellikle 1 yıldan uzun olan hem Amerikan hem de Avrupa tipi opsiyon özelliği taşıyan bir türdür. Büyük yatırımcılara hitap etmektedir. PERCS opsiyonlar, vadesi 3 ya da 4 yıl olan ve imtiyazlı pay senedi özelliği taşıyan bir opsiyon türüdür.

Swap(Takas) Sözleşmeleri

İki işletmenin karşılıklı olarak ilerde sahip olacakları nakit akışlarının el değiştirmesine swap denir. Küresel piyasaların en çok işlem gören türev aracıdır. Daha çok tezgâh üstü piyasalarda işlem görür. Dayanak varlık olarak; faiz, döviz kurları ve emtia ürünleri kullanılmaktadır. Bunlar içerisinde en çok işlem gören dayanak varlık türü faiz swaplarıdır. Bunu döviz swapları takip etmektedir.

Swap sözleşmelerinin tarihine bakıldığında ilk swap sözleşmesinin, Genoese Banker’inin 16.yy’ da Antwerp para piyasası yoluyla İspanya’ya altın vermesi ve karşılığında gümüş alması yoluyla yapıldığı bilinmektedir. Daha sonra 1923 yılında Avusturya Merkez Bankası tarafından peşin piyasada İngiliz sterlini karşılığında ulusal paranın satılıp, vadeli olarak geri satın alınması şeklinde gerçekleşmiştir. İşletmeler ile bankalar arasındaki swap sözleşmeleri 1950 yılından sonra kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle Dünya Bankası’nın bazı para birimlerinden kredi vermek için borçlanmak istediğini duyurmasıyla swap piyasaları daha da gelişmiştir. 1985 yılında kurulan “International Swaps and Derivatives Association” swap sözleşmelerine ilişkin standart belgeler yayınlamaktadır. Swap sözleşmelerinin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Hem organize hem de tezgâhüstü piyasalarda işlem görürler.
• Borçlanma maliyetlerini düşürür.
• Özellikle faiz ve döviz riskinden korunmada kullanılır.
• Faiz swapında kullanılan gösterge değişken faiz LIBOR’ dur.

Kredi Temerrüt Swapları (CDS)

Kredi Temerrüt Swapları, yaygın kısaltması ile daha çok bilinen CDS’ler kredilerin ödenmeme riskini sigortalamak amacıyla geliştirilmiştir. İşletmelerin ya da şirketlerin borç yükümlülüklerini yerine getirememeleri halinde sigorta görevi görür. Özellikle ülkelerin risk ve kredibilitesinin belirlenmesinde önemli bir gösterge niteliği taşımaktadır. Ülke riski ile CDS primleri arasında doğru orantı vardır.