Riskten Korunma Teknikleri: Forward-Futures

Riskten korunma tekniklerden forward ile futures'un anlatıldığı bu ünitede, öncelikle risk kavramı ve işletmeler için neyi ifade ettiğine ilişkin bilgilier verilmiştir. Bunun yanı sıra özellikle ithalat ve ihracat yapan işletmelerin kur, faiz, emtia ve finansal varlıkların fiyatlarında meydana gelen değişikliklerden nasıl etkilendiklerine dair bilgiler verilmiştir. İşletmelerin bu risklerden korunmak için türev araç piyasasının katkılarından bahsedilmiştir.

İşletmeler kur, faiz, emtia ve finansal varlıkların fiyatlarında oluşabilecek değişikliklerin sebep olacağı risklerin yönetilmesinde türev araçlar kullanmaktadır. Bu araçlar forward, futures, swap ve opsiyon olup ulusal ve uluslar arası organize ve organize olmamış (tezgâhüstü) piyasalarda işlem görmektedir.

Alivre sözleşme olarak da bilinen forward, bir dayanak varlığın fiyatının ve miktarının şimdiden belirlenerek, ödeme ve teslimatının ileri bir tarihte gerçekleşmesine olanak sağlayan anlaşmalara denilmektedir. Forward işlemlerde alıcı ve satıcı olmak üzere iki taraf bulunmaktadır. Satıcı taraf (kısa pozisyon alan), ilgili dayanak varlığı şimdiden belirlenen fiyat ve miktarda, önceden kararlaştırılan vadede teslim etmek yükümlülüğünü taşırken; alıcı taraf(uzun pozisyon alan) ilgili dayanak varlığı önceden belirlenen fiyat ve miktarda vade geldiğinde almakla yükümlüdür. Döviz, faiz, emtia ve çok nadir olmakla birlikte pay senetleri dayanak varlık olarak kullanılmaktadır.

Forward sözleşmelerin özellikleri aşağıdaki gibidir:

• Forward sözleşmeler standart sözleşmeler olmayıp, şartları taraflarca belirlenmektedir.
• Garantör bir aracı olmadığından temerrüt riski bulunmaktadır. Bu nedenle forward anlaşmalar daha çok büyük ve kurumsal işletmeler arasında gerçekleşmektedir.
• Tezgâhüstü piyasalarda işlem görürler (bankalarda).
• Organize bir piyasada işlem görmediği ve fiyat bilgisinin sadece taraflar arasında kalması nedeniyle fiyat oluşumuna doğrudan katkı sağlamazlar.
• Vadeden önce ödeme yapma yükümlülüğü yoktur.

Futures sözleşmeler forward sözleşmelere işleyiş açısından benzemekte, işlem gördüğü piyasalar açısından ayrışmaktadır. Organize piyasalarda işlem gören futures, bir dayanak varlığın fiyatının ve miktarının şimdiden belirlenerek, ödeme ve teslimatının ileri bir tarihte gerçekleşmesine olanak sağlayan bir vadeli işlem sözleşmesidir. Döviz, faiz, emtia ve finansal varlıklar dayanak varlık olarak kullanılabilir. Türkiye’de futures işlemler Borsa İstanbul Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası’nda yapılmaktadır. Borsa İstanbul VİOP’ta işlem gören dayanak varlıklar; pay, endeks, döviz, kıymetli maden, emtia, enerji, yurt dışı endeks, metal, BYF ve gecelik repodur. Futures sözleşmelerin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.

• İçerik ve vade bakımından standart sözleşmelerdir.
• Organize piyasalarda işlem görür.
• Takas odası(clearing house) sözleşmenin taraflarını, karşı taraf riskinden koruma görevini üstlenir.
• Teminat sistemi bulunmaktadır.
• Vadesinden önce el değiştirebilmektedir, ikincil piyasası vardır.
• Kâr-zarar durumunun günlük olarak hesaplanabildiği günlük hesaplaşma vardır.
• Dayanak varlıkların fiyat oluşumuna katkıda bulunur.
• Sözleşmeye ilişkin miktar, fiyat gibi bilgiler şeffaf bir ortamda paylaşılır.
• Çok küçük bir sermaye ile pozisyon alarak kaldıraçlı işlem yapmak mümkündür.

Dayanak varlığın fiyatı gün içerisinde sürekli değiştiğinden gün sonu fiyatı sözleşme fiyatının altında kalabilir veya üstüne çıkabilir. Gün sonunda yapılan değerlendirme sonucunda başlangıç teminatının %75’inin altına düşmesi teminatın yetersizliği anlamına gelmektedir. Yani başlangıç teminatının %75’lik kısmına sürdürme teminatı denir. Sürdürme teminatının yetersiz kalması yani bu oranın altına düşmesi halinde teminat tamamlama çağrısı (margin call) yapılır ve yatırımcı bu tutarı nakden yatırmakla yükümlüdür. Aksi hâlde aracı kurum hesabı başkasına satma hakkına sahiptir.

Türkiye’de takas ve saklama işlemlerini yerine getiren kuruluş Takasbank’tır. Takas Merkezi alıcı ile satıcının güvenle işlemlerini yapmasını sağlarken karşı taraf riskini üstlenmektedir.