İbadet Psikolojisi

1.İbadetin Tanımı ve Gayesi

İbadet, lügat anlamıyla “Allah’a saygı ile eğilme”, “tapınma”, “tevazu gösterme”, “boyun eğme” ve “emirlerine itaat etme” gibi anlamlara gelmektedir. Terim anlamıyla ibadet, “dini birtakım güdülerle insanın Yüce yaratıcıya yönelerek sevgi, saygı, şükran ve bağlılık ifade eden tutum ve davranışlarda bulunmasıdır.

2. İbadetin Tarihçesi

Esasen yapılan tarihî ve arkeolojik kazılar, insanlık tarihi boyunca, tarihin her döneminde insanoğlunun kulluğunu idrak edip inandığı üstün varlığa yönelik dinî birtakım davranışlarda bulunduğunu ortaya koymaktadır.

3.İbadetin Çeşitleri

İslam dinindeki ibadetleri değişik şekillerde sınıflandıranlar olmuştur. Örneğin ibadetleri formel veya informel ya da beden ile yapılan, mal ile yapılan ve hem beden hem de mal ile yapılan ibadetler şeklinde sınıflandıranlar olmuştur. Bu bağlamda namaz, oruç, zek ât, hac ve kurban gibi ibadetler formel, dua ise informel ibadetlere örnek olarak verilebilir.

4.İbadetlerde Motivasyon

Kişilerin inançlarını yaşama ve ibadetlerini yerine getirmelerinde pek çok faktör, olumlu veya olumsuz yönde etkili olabilmektedir. Bu bağlamda ibadetlere yönelmede bazen niyet dediğimiz bireysel motivasyonlar etkili olabildiği gibi bazen de içinde bulunulan sosyal çevre, fiziki ortam ya da mek ân gibi sosyal motivasyonlar ayrıca zaman faktörü etkili olabilmektedir.

4.1. İbadetlerde Niyet

İslam dinindeki bütün ibadetlerin en önemli amacı inanan bir insan için en büyük mükâfat olan Allah’ın sevgisini ve hoşnutluğunu kazanmaktır. Bu sebeple bir davranışın gerçek manada ibadet sayılabilmesi için o davranışın sadece Allah’ın sevgisini ve rızasını kazanmak için, Allah için yapılmış olması gerekmektedir.

4.2. İbadetlerde Zaman, Ortam ve Mekân

Kutsal ile teması sağlayan ibadetlerde, herhangi bir zaman sınırlaması olmamasına rağmen özellikle ilahi dinler açısından bakıldığında zaman mefhumunun önemli bir faktör olduğu görülmektedir. Benzer şekilde ibadetlere motivasyon hususunda içinde bulunulan toplumsal çevre ya da ortam da etkili olabilmektedir.Yine bu bağlamda ibadet edilen ortamda bulunan kişiler (sosyal çevre) kadar ortamın ısı, ışık, ses ve gürültü vb. gibi fiziki özellikleri, ortamdaki diğer canlı -cansız varlıklar vb. ibadetleri olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Ayrıca ibadetlerde motivasyonla ilgili olarak ibadet edilen mek ânın tarihî ve dinî açıdan önemi de ibadete hem motive olmada hem de konsantre olmada etkili olmaktadır.

5. İbadetlerde Semboller ve Dil

5.1.İbadetlerde Sembollerin Anlamı

Soyut birtakım gerçekliklerden oluşan din alanında, ibadetlerin yerine getirilmesinde sembollerden sıkça yararlanıldığı görülmektedir. Özellikle sembolik yönü ağır basan ibadetlerde bu semboller, birtakım gizli ve derin manaları içermektedir. Bu nedenle bu tür ibadetleri yerine getirmek demek, sadece bazı sembolleri yapmak değil insanüstü varlık ile bir tür iletişime geçmek, O’na olan bağlılığımızı göstermek demektir.

5.2.İbadetlerde Kullanılan Dil

İbadetler esnasında yapılan sembolik davranışların yanında okunan dua ve surelerin tekbir ve tespihlerin anlamının bilinmesi hususu da ibadetlerin insan psikolojisi üzerindeki etki ve tesirleri açısından son derece önemlidir.

6. İbadetlerin Etki ve Sonuçları

Allah’ın sevgi ve hoşnutluğunu kazanmak için bilinçli ve şuurlu bir şekilde yerine getirilen ibadetlerin pek çok hikmet ve faydaları vardır. Bu bağlamda ibadetler, inananların kişilik gelişimlerine, psikolojik ve fizik sağlığına ayrıca sosyalleşme düzeylerine olumlu yönde etki etmektedir. Dünya Sağlık Örgütünün tanımına göre sağlık; bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyi olma hâlidir. Esasında bir bütün olarak ibadetler, insanın psikolojik olarak, bedensel olarak ve sosyal yönden iyi olmasına katkıda bulunmaktadır.

6.1.İbadetlerin Psikolojik Sağlık Üzerindeki Etkileri

İbadetlerin psikolojik sağlık üzerindeki etkilerini kişilik gelişimi üzerindeki etkileri ve ruhsal hastalık ve dinî başa çıkma üzerindeki etkileri olmak üzere iki ana başlık altında incelemek mümkündür.

6.1.1.İbadetlerin Kişilik Gelişimi Üzerindeki Etkisi

Her şeyden önce bir bütün olarak ibadetler, insan kişiliğinin tüm yönleriyle (ahlakî yönü olan karakterinin, duygusal yönü olan mizacın, subjektif yönü olan benliğinin ve kimliğinin) gelişmesini, dengelenmesini ve bütünleşmesini sağlayarak psikolojik sağlığına katkıda bulunmaktadır.

6.1.1.1.İbadetler ve Benlik Gelişimi

İbadetler, insan kişiliğinin subjektif yönünü teşkil eden benlik kavramının sağlıklı bir şekilde oluşmasına, benlik bilincinin gelişmesine tesir etmek suretiyle de kişilik gelişimine ve insanın psikolojik sağlığına olumlu yönde katkıda bulunmaktadır.

6.1.1.2.İbadetler ve Karakter Gelişimi

İbadetler kişiliğin ahlaki yönünü temsil eden karakter gelişimine de etki etmek suretiyle kişilik bütünlüğüne dolayısıyla psikolojik sağlığa katkıda bulunmaktadır.

6.1.1.3.İbadetler ve Mizaç Gelişimi

İbadetler kişiliğin duygusal yönü dediğimiz mizaç gelişimine de etki etmek suretiyle kişilik gelişimi ve ruh sağlığına katkıda bulunmaktadırlar. Bu bağlamda İslam dinindeki ibadetlerin insanın aşırı korku ya da ümitsizlik, değersizlik, suçluluk, saldırganlık, aşağılık duygusu vb. gibi kişilik yapısındaki mizaç özelliklerini bir dengeye kavuşturarak kişilik gelişimine ve psikolojik sağlığa katkıda bulunduğu söylenebilir.

6.1.1.4.İbadetler ve Kimlik Gelişimi

Kimlik (identity), benliğimiz konusunda hissettiğimiz öznel bir bütünlük, tutarlılık ve süreklilik duygusudur. Başka bir deyişle kimlik ‘Ben kimim?’ sorusuna herkesten ayrı, eşsiz bir insan olarak verdiğimiz cevaptır. Bir kimse çocukluğunda başta anne babası ve yakın çevresindeki kişileri taklit düzeyinde ibadetleri yerine getirerek ergenlik döneminde de bu ibadetleri şuurlu bir şekilde yerine getirerek dini kimliğini oluşturmaktadır. Bilhassa ibadetler, kişinin hayat felsefesini oluşturma ve bağımsızlık duygusunu geliştirmesine etki etmek suretiyle kimlik gelişimine ve dolayısıyla ruh sağılığına katkıda bulunmaktadırlar.

6.1.2.İbadetlerin Ruhsal Hastalıklar ve Dinî Başa Çıkma Üzerindeki Etkisi

İbadetler, hastalıklara karşı hem önleyici tıp anlamında hem de tedavi edici bir sağlık reçetesi yani hastalık sürecinde hastalığı daha kolay atlatmada bir dinî başa çıkma yöntemi olarak son derece etkilidirler.

6.2. İbadetlerin Fiziksel Sağlık Üzerindeki Etkileri

Genel ibadetler, insanın fizik sağlığına etki etmek suretiyle de aynı zamanda psikolojik sağlığına da katkıda bulunurlar. Bu bağlamda genelde İslam dinindeki bütün ibadetlerin özelde ise namaz, oruç, hac gibi formel ibadetlerin maddi anlamda temizlik ve bedensel yönden birer sağlık reçetesi olduğu söylenebilir.

6.3. İbadetlerin Sosyalleşme Üzerindeki Etkisi

İbadetler, kişiyi Allah’la yakınlaştırdığı gibi diğer insanlarla da yakınlaştırarak yalnızlık ve tecrit edilmişlik duygularından kurtarıp sevgi, saygı, güven, dostluk, yardımlaşma ve dayanışma temeline dayalı insani ilişkiler kurmalarına ve bu türden ilişkileri güçlendirmelerine katkıda bulunmaktadır .