Geleneksel Tekstil Baskı Yöntemleri
Baskı
Tekstil yüzeylerinin, pigment, boya veya diğer ilgili materyalleriyle, desen şeklinde bölgesel olarak boyanması işlemine denilmektedir.
Bulgular, ilk olarak Uzak Doğu’da, Hintliler ve Çinliler tarafından yapıldığını ortaya koymaktadır. MÖ 4. yüzyılda Hindistan'da baskı yapıldığına dair kanıtlar vardır. Yukarı Mısır'daki Akhmīn mezarlığında yaklaşık MS 300 tarihli bir baskı kalıbı, Peru ve Meksika'da ise Kolomb öncesi baskılı tekstiller bulunmuştur.
Kumaşların elle boyanmasıyla başlayan tekstil baskıcılığı, günümüzde son derece ilerlemiş ve çok sayıda baskı yöntemi geliştirilmiştir. Tarihsel süreci boyunca, tekstil baskıcılığının kalıp baskıcılığından günümüzdeki endüstriyel baskıcılığa geçtiği gözlemlenmektedir. Baskıda bilgisayarlar kullanılmaya başlanmış, renklendirici olarak doğal boyalar kullanılırken sentetik boyaların kullanımına, baskı yapılan yüzeylerde ise doğal elyaflar kullanılırken, sentetik elyafların kullanımına başlanmıştır.
Tekstil Baskı Yöntemleri
Kalıp baskı, şablon baskı, silindir (rulo) baskı, gravür (oyma) baskı, rölyef (kabartma) baskı, film baskı, transfer baskı, dijital baskıdır.
Geleneksel Tekstil Baskı Yöntemleri
Tekstil tasarımı alanındaki teknolojik gelişmeler, üretimin hızlanmasını sağlasa da, tasarımcıların teknoloji ile birlikte, kalıp ve şablon baskı gibi geleneksel yöntemlerden de yararlanarak özgün tasarımlar yaratabilirler. Kalıp baskı, şablon baskı ve el ile uygulanan ipek baskı çeşidi daha çok özel sanatsal tasarımlar için kullanılan, endüstriyel olarak kullanımı olmayan geleneksel baskı çeşitleridir.
Kalıp Baskı
Kalıp baskı, oymaya ve kazımaya uygun malzemeler üzerinde, istenilen görüntünün baskı yüzeyinde oluşması amacıyla, desen dışında kalan kısımlarının oyulmasıyla elde edilen kalıplarla yapılmaktadır. Oyma ile elde edilen kalıbın üzerine boya verilerek, kumaş üzerine bırakılır ve elle baskı uygulanır. Böylece yüksek yerlerin almış olduğu boya, baskı yapılacak yüzeye aktarılır. Bu işlem baskı yapılacak kumaş boyunca tekrarlanmaktadır. Birden fazla renk çalışılacaksa her renk için ayrı bir kalıp gerekmektedir.
En eski baskı tekniklerinden biri olan kalıp baskı, desen oluşturmak istenilen kısmının yüksekte kalarak, üzerine sürülen boyayı baskı yapılacak yüzeye aktarması prensibine dayanan bir yüksek baskı tekniğidir.
Bu teknik çok eskiden beri dokuma sanatıyla birlikte süregelmiş, insanın süsleme ve süslenme gereksinimi ile varlığını sürdürmüştür. Nerede başladığı kesin olarak bilinmeyen bu baskı tekniğine ait ilk bulgular, tarihin çeşitli dönemlerinde ilk uygarlıkların pek çoğunda görülmektedir. En eski örneği, M.Ö.7000’e tarihlenen Anadolu kazılarında bulunan pişmiş kilden mühürlerdir. Eski Mısır’a ait fîgürlerin ve sembollerin işlenmiş olduğu damga olarak kullanılan taşlar, Asur işi taş silindirler, Yunan, Roma devrine ait bronz çömlekçi damgaları da kalıp baskıcılığının ilk örnekleri arasında sayılabilir.
El baskılı kumaşlar insan emeğini yansıttıkları için kıymetlidir. Kalıp elle oyulup, kumaş üzerine yine el ile uygulanmaktadır, çoğunlukla doğal boyalar kullanılmaktadır. Bu baskılarda kuşaklar boyu sürdürülen geleneğin izlerini görmek mümkündür.
Kalıp baskıda raport tekrarları tamamen görsel yaklaşımla uygulandığı için bazı desen kaymalarına da neden olabilmektedir. Yapılan çalışmalarda oluşan hafif desen kaymaları, bu kumaşları otomatik makineler kullanarak yapmanın mümkün olmadığı şekilde benzersiz ve farklı kılmaktadır.
Kalıp baskı tekniği “block printig”, “wood block printing”, “hand printing” isimleriyle bilinirken ülkemizde genel olarak “ahşap baskı”, “tahta baskı” veya “el baskısı” olarak adlandırılmaktadır. Anadolu’da farklı bölgelerde farklı isimler verilmektedir. Tokat’ta ve Anadolu’nun büyük kısmında “yazmacılık”, Kastamonu’da “taş baskı”, Elazığ’da ”çit baskı” olarak bilinmektedir.
Şablon Baskı
Şablon baskı tekniği, “stencil” ya da “maskeleme” olarakta bilinmektedir. Bir levha üzerinde desenin çizilerek kesilmesi ve açık olan yerlerinden kumaşın boyanması esasına dayanır.
Bu teknikte desen, sağlam bir kağıt veya ince metal üzerine keskin uçlu bir bıçak ile kesilerek çıkartılmakta, kalan kısımlar ise rezerve edilecek yani basılmayacak kısımlar olarak kalmaktadır. Basılacak her renk desen için ayrı şablon gerekmektedir.
Günümüz tekstil baskı endüstrisinde şablon baskı tercih edilmemekte ve sadece el sanatı uygulamalarında kullanılmaktadır. Şablonun başarısı, üzerinden boya geçirildikten sonra kesilen ve oyulan kısımların, baskı yapılan yüzeyde bıraktığı izin düzgünlüğüne bağlıdır. Bu teknikle çalışılacak desenlerin sade ve geniş olması gerekmektedir. Karmaşık, ayrıntılı çalışmalarda istenilen sonuçlar alınamaz.
İpek Baskı
İpek baskı, şablon baskıdan yola çıkarak geliştirilen bir tekniktir. “Serigrafi”, “elek baskı”, “film baskı”, “secreen printing”, “silk secreen” adlarıyla da bilinen bu tekniğin de temel ilkesi maskelemedir.
Ağaç ya da alüminyum çerçevelere özel dokunmuş ince bir kumaş (polyester, ipek, teriten vb.) gerilir. Kumaşın baskı yapılacak bölümleri açık bırakılır, öteki bölümleriyse kapatılır. Bu baskı tekniği, mürekkep ya da boyanın, bir kauçuk lastikle sıyırtılarak sıvandığında desenin açık bırakılan gözeneklerinden aşağıya baskı yapılacak materyalin üzerine geçmesi prensibine dayanmaktadır. Bu baskıda gereç olarak uzun zaman ipek kullanıldığından “ipek baskı” adıyla bilinmektedir.
Her renk için ayrı şablon gereken bu baskı tekniğinde, basılması güç, bazen olanaksız olan desenler bile basılabilir. Küçük raportlu desenlerden pano desenlere kadar çeşitli desenleri basit, kolay, ekonomik olarak basma imkanı sağladığından, düz film baskı hem parça baskıya hem metraj baskıya; yani hem atölye baskıcılığına hem endüstriyel baskıcılığa uygundur. İpek baskı uygulamaları el ile, yarı otomatik ve tam otomatik olmak üzere üç şekilde yapılmaktadır.
El ile yapılan ipek baskı uygulamaları küçük ölçekli atölyelerde, moda endüstrisinde kullanılması dışında, özgün baskı tekniği olarak eğitim kurumlarda ders olarak okutulmaktadır. Sanatsal amaçlarla sanatçı atölyelerinde devam ettirilmekle birlikte üretim yapmaya imkan tanıyan bir zanaattır.