Bilişsel Gelişim

Bilişsel gelişim yaşadığımız dünyayı anlama becerisinin zaman içinde gelişmesi olarak tanımlanabilir. Bebek ve çocuklarda bilişsel gelişimi açıklayan pek çok teori bulunmaktadır. Bu teorilerin ortak özelliği çocuğun bu süreçte aktif bir rol üstendiğidir. Bilişsel gelişim sürecinde çocuk çevreyi aktif olarak gözlemler ve değiştirir. Öğrenme bu gözlemin bir sonucudur ve bilginin alınması (özümseme) ve beyindeki yapılar ile uyuşması arasındaki dengenin bozulması ile oluşur. Bir aşamada elde edilen yaşantılar, sonraki aşamaların temelini oluşturur. Bilişsel gelişimde bireysel farklılıklar vardır. İçsel süreçler, biyolojik ve çevresel faktörler bilişsel gelişimi etkiler. Bilişsel gelişimi sınıflamak için günümüzde hâlen en yaygın kullanılan kuram Piaget’nin bilişsel gelişim kuramıdır.

Piaget bilişsel gelişimin biyolojik temelli olduğunu ve duyu motor, işlem öncesi, somut işlemler ve soyut işlemler dönemlerinden oluştuğunu vurgular. Duyu motor dönem refleksif hareketlerin ilk şemaları oluşturduğu, duyu ve motor becerilerle dış dünyanın tanınmaya çalışıldığı evre olup dönemin sonuna doğru nesne devamlılığı kazanılır. İşlem öncesi dönem mantıksal düşünceden çok sezgisel düşünmenin hâkim olduğu, çocuğun olaylara başkalarının bakış açısından bakamadığı sihirli düşünmenin, benmerkezci düşüncenin, sembolik işlevlerin ön planda olduğu dönemdir. Somut işlemler dönemi korunum ve tersine dönüştürebilmenin gelişmesi ile sayı, ağırlık, hacim kavramlarının anlaşıldığı dönemdir. Soyut işlemler dönemi ise daha soyut kavramların algılandığı, hipotetik ve metabilişsel düşünmenin ve ergen benmerkezciliğinin ön planda olduğu ve sorunlara bilişsel olarak çözümlerin bulunduğu evredir.

Bilişsel gelişimi açıklayan bir diğer kuramcı olan Lev Vygotsky, çocuğun bilişsel gelişiminde sosyal çevrenin önemli bir rolü olduğunu ileri sürer. Vygotsky’e göre çocukların kazandıkları kavramların, fikirlerin, olguların, becerilerin, tutumların kaynağı sosyal ve kültürel yapıdır. Vygotsky, zihnin işlevlerini anlamak için, sosyal ve kültürel süreçleri araştırmak gerektiğini, insan zihninin ya da bilişinin bu süreçlerle birlikte geliştiğini ifade etmektedir. Sosyal bilişsel kuram olarak da adlandırılan bu kurama göre çocuklar, anlama, düşünme ve akıl yürütme yollarını sosyal etkileşimlerle öğrenirler. Vygotsky, çocuğun bilişsel gelişimini etkilemede yetişkinin önemli bir role sahip olduğunu vurgular.Vygotsky'e göre, çocuklar yetişkinlerle ya da diğer çocuklarla birlikte çalıştıklarında bilişsel gelişimleri beslenir .Bilişsel gelişim, başkaları tarafından düzenlenen davranışlardan, bireyin kendi kendine düzenlediği davranışlara doğru bir ilerleme gösterir. Vygotsky’e göre 2 yaşına kadar çocuğun bilişsel gelişimine hâkim olan “doğal çizgi”, daha sonra yerini “kültürel çizgi”ye bırakır. Çocuk zihni sadece kendi keşiflerinin sonucu değildir, çevreden edindiği bilgi ve kavramsal âletler bilişsel gelişimine katkı sağlar.

Bruner’e göre ise bilişsel gelişim yaşam boyu devam eden içsel bir süreçtir. Bilişsel gelişim, tepkilerin uyarıcılardan bağımsız hâle gelmesidir. Bireyin bilgiyi işleme, depolama ve kullanma gelişimine bağlıdır. Bilişsel gelişimde dil önemli bir anahtardır. İnsanlar dili kullanarak birbirleriyle iletişim kurarlar, öğrenir ve öğretirler.

Sonuç olarak çocuklar belli aşamalardan geçerek bilişsel özellikleri kazanmaktadırlar. Bu aşamaların birinde kazanılmayan bir özellik bir üst aşamada kazanılmaktadır. Bu durum bilişsel gelişimde aşamalılık ilkesini gösterdiği gibi doğuştan getirilen özelliklerin zaman içinde ortaya çıktığını, ancak bu ortaya çıkma durumunun belli bir plan dâhilinde ve hiyerarşik ilişki içinde olduğunu ortaya koymaktadır. Bunun yanısıra bilişsel gelişimde içinde yaşanılan çevre, sosyokültürel özellikler ve sosyal öğrenmeler büyük önem taşımaktadır.

Bu doğrultuda bilişsel gelişimin değerlendirilmesinde normal gelişim basamaklarının bilinmesi, atipik gelişim özelliklerinin erken dönemde tespit edilerek gelişimin uygun şekilde desteklenmesine fırsat tanınması açısından önem taşır. Bunun için çocuk gelişimi uzmanları normal bilişsel gelişim basamaklarını bilmeli ve normalden sapmaları tespit etmede bunu kullanabilmelidir. Çocukların gelişimlerini desteklemede bilişsel gelişim özelliklerini göz önünde bulundurmalı, etkinliklerin çocuğun bilişsel gelişim özellikleri dikkate alınarak planlanması ve gerçekleştirilmesine rehberlik etmelidirler.