Bilişsel Psikoloji
Biliş; şemsiye bir kavram olup algılama, dikkat, bellek, imgeleme, bilginin temsili, problem çözme, düşünme ve karar verme gibi zihinsel faaliyetleri içermektedir.
Bilişsel psikoloji, insan bilişsel süreçlerinin ve yapısının doğasını anlamaya çalışan bir bilim dalıdır.
Bilişsel Psikolojinin Kısa Tarihçesi
Psikolojinin bağımsız bir bilim dalı olarak kabul edilmesini takip eden süreçte, 1900'lü yılların başlarında psikologlar ağırlıklı olarak gözle görülebilir nitelikteki davranışlarla ilgilenmişlerdir.
Davranışçı psikoloji akımının hâkim olduğu dönemlerde, insan zihni "kara kutu" olarak tanımlanmış ve psikolojinin ilgi odağında yer almamıştır.
Davranışçı psikolojinin insana ilişkin bazı süreçleri açıklamada yetersiz kalması ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelere paralel olarak psikologlar, 1950'li yıllardan itibaren insan zihninin doğasını anlamaya yönelik çalışmalar yapmaya başlamışlardır.
Günümüzde psikolojide hâkim olan ana akım bilişsel psikolojidir. Farklı disiplinler de bilişsel psikolojinin bulgularından yararlanmaktadır.
Bilişi İnceleyen Bilim Dalları
Bilişsel süreçleri açıklamaya çalışan deneysel bilişsel psikoloji, bilişsel bilim, bilişsel sinirbilim ve nöropsikoloji olmak üzere farklı bilim dalları bulunmaktadır.
Bu bilim dallarının öznesi ortak olmakla birlikte kullandıkları yöntemler ve yaklaşımlar açısından farklılıklar bulunmaktadır.
Nöropsikoloji ve bilişsel sinirbilim, disiplinlerarası bilim dallarıdır. Bu bilim dalları insan zihnine ilişkin fiziksel kanıtlar sunarak klinik fayda sağlamayı amaçlamaktadırlar.
Biliş Bilimsel Olarak Nasıl Çalışılabilir?
Biliş, doğrudan doğruya gözlenen davranışlar ve nöronların hareketlerinden çıkarsama yapılarak çalışılmaktadır.
İnsan zihnini modellemek için bilgi işleme yaklaşımından yararlanılmaktadır.
Biliş paralel ve seri olarak işleyen bir sistem olmakla birlikte bilişin doğasının karmaşık olması nedeniyle, bilgi işleme modelleri ağırlıklı olarak basamaklar halinde bilgiyi analiz etmektedir.
Dikkat
Dikkat, dışsal uyarıcıların ya da zihinsel deneyimlerin belirli yönlerine ilişkin bilinçli farkındalık ile sonuçlanan zihinsel çabaya odaklanma olarak tanımlanmaktadır .
İşitsel odaklanmış dikkat kuramlarının bazıları (Broadbent’in filtre teorisi gibi) uyarıcıların fiziksel özelliklerinin bazıları (Treisman’ın zayıflatma kuramı gibi) ise anlamsal özelliklerinin odaklanmış dikkati belirlediğini öne sürmektedirler .
Bölünmüş dikkat, aynı anda birden fazla zihinsel görevle meşgul olurken, bilişsel kaynakları söz konusu görevlere paylaştırabilme yeteneği olarak tanımlanmaktadır .
Bölünmüş dikkat performansı görevin güçlük düzeyinden, görevlerin birbirine benzerliğinden ve deneyimden etkilenmektedir .
Bilişsel Psikoloji Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24 Özet (devamı)
Görsel dikkati nöroanatomik düzeyde açıklamaya kuramlar, dikkatin alt bileşenlerini ve bunlara eşlik eden beyin yapılarını tanımlamaktadırlar.
Özellikle beynin sağ yarımküresindeki parietal lobun arka kısımlarının hasarı sonucunda gelişen görsel sol yarı alandaki uyarıcıların fark edilememesi ile karakterize görsel ihmal sendromu, görsel dikkatin doğasının anlaşılması için iyi bir model oluşturmaktadır.
Bellek
Bellek; geçmiş, şimdi ve gelecek arasında bağ kurmaya yardımcı olan, bilgiyi kodlayan, depolayan ve geri getiren bir bilişsel yapıdır .
Bellek, tek bir yapıdan oluşmamaktadır. Farklı bellek türleri bulunmaktadır: Duyusal bellek, çalışma belleği, kısa ve uzun süreli bellek .
Duyusal bellek: Çevremizde olup biten uyarıcılara ya da olaylara ilişkin kısa bir zaman diliminde çok fazla miktarda bilgiyi toplayan ve tutan bir bellek türüdür. Duyusal bellekte bilgiler, uyarıcının fiziksel özellikleri niteliğinde kodlanır. Otomatik bir süreci içermesi nedeniyle bu bellekteki bilgiler bilinçöncesi düzeydedir .
Kısa süreli bellek: Bu bellek türünde bilgi, bilinç düzeyinde işlemlenir. Uyarıcıları fiziksel ve anlamsal düzeyde kodlar; depolama kapasitesi 7 ±2 birim olup kümeleme stratejisi aracılığıyla birimdeki bilgi miktarı artırılır. Depolama süresi milisaniyeler ile 18- 30 saniye arasındadır.
Çalışma belleği: Kısa süreli bellek modelinin alternatifi olarak geliştirilmiştir. Çalışma belleği, bilgiyi kısa süreliğine tutan ama aynı zamanda birden fazla işlemin çevrimiçi olarak yapılmasına olanak veren bir bellek sistemidir .
Kısa süreli bellek tek bir yapıdan oluşurken çalışma belleğinin dört tane bileşeni bulunmaktadır: Fonolojik döngü, görsel mekansal karalama kopyalama, merkezi yönetici ve epizodik tampon.
Merkezi yönetici dikkat kaynaklarını diğer bileşenler arasında paylaştırır. Epizodik tampon bileşeni ise çalışma belleğinin diğer bileşenleri ile uzun süreli bellek arasında bilgi alışverişini sağlar.
Uzun süreli bellek: Geçmişteki yaşantılar, anılar, bilgiler ve becerilerin uzun süreli olarak depolandığı bellek sistemidir. Uzun süreli bellek sadece geçmiş yaşantıları değil aynı zamanda gelecekte yapmayı planladığımız eylemleri de depolar.
Uzun süreli bellekte bilgi ağırlıklı olarak anlamsal düzeyde kodlanır. Depolama kapasitesi ve süresi yakın geçmişten uzak geçmişe kadar tüm zamanı kapsar. Sağlamlaştırma süreci ile birlikte yaşantılar kalıcı hale gelir. Sağlamlaştırarak kodlama esnasında farkında olmadan anılarımız bir miktar değişikliğe uğrar.
Beyin hasarlı hastalarla yapılan çalışmalar uzun süreli belleğin genel olarak iki ana sınıfa ayrıldığını göstermektedir: Açık ve örtük bellek.
Açık bellek, geçmişte yaşadığımız olayları yer ve zaman temelinde kodlayan/depolayan olaysal bellek ile çevremize ilişkin genel kuralları ve bilgileri/olguları içeren anlamsal bellekten oluşmaktadır. Açık bellekten yaşantıların ve bilgilerin geri getirilmesi bilinçli bir çabayı gerektirir. Geri getirme sürecinin zihinsel çabayı ve dili kullanmayı gerektirmesi nedeniyle açık bellek, ifade edilebilir bellek olarak da adlandırılmaktadır.
Örtük bellek ise zihinsel çaba sarfetmeksizin anıların getirildiği bir bellek türüdür. Örtük bellek; üzerinde çok fazla pratik yapılmış motor beceriler (işlemsel bellek), basit klasik koşullamaya dayalı öğrenmeler, ilişkisel olmayan öğrenme yaşantıları ve hazırlama tipi belleği içermektedir .