Erzurum Kongresi ve Yerel Kongreler

Erzurum Kongresi ve Alınan Kararlar (23 Temmuz-7 Ağustos 1919)

Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti, 4 Aralık 1918’de İstanbul’da kurulmuştu. Cemiyetin amacı; Doğu Anadolu’nun Ermenilere verilmesine çeşitli yollarla engel olmak olarak ifade edilmişti. Cemiyeti, ilk şubesini de 10 Mart 1919’da Erzurum’da açmıştı.

Cemiyet, ilk olarak bir vilayet kongresini topladı. Erzurum’a bağlı sancak ve kazalardan teşkilatlanmasını tamamladı. Erzurum’da bu çalışmalar olurken, 19 Mayıs 1919’da IX. Ordu Müfettişi olarak Samsun’a çıkan Mustafa Kemal Paşa da 3 Temmuz 1919’da Erzurum’a geldikten sonra çalışmalara katılmıştır

Erzurum Kongresi'nin Önemi ve Özellikleri:

Toplanma şekli yerel olmasına rağmen aldığı kararlar bütün ülkeye şamildir ve millîdir.
Millî egemenliğe dayalı yeni bir devletin kurulacağının işaretleri verilmiştir.
Kongrede ilk defa millî sınırlardan bahsedilmiştir.
Heyet-i Temsiliye teşekkül ettirilmiştir.
İlk defa azınlıklara ayrıcalık verilemeyeceği ifade edilmiştir.
Ermeni ve Rum taleplerine karşı, yol haritası belirlenmiştir.
İlk defa geçici bir hükûmetin kurulmasından bahsedilmiştir.
Kongrenin toplanmasını sağlayan cemiyetler Şarkî Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleştirilmiştir.
Sivas Kongresi ve Misak-ı Millî kararlarının alt yapısı hazırlanmıştır.
Kongreye Mustafa Kemal Paşa sivil olarak katılmıştır.

Anadolu'daki Diğer Yerel Kongreler

Trakya Kongreleri

I. Dünya Savaşı sonunda Trakya’da işgaller karşısında daha etkili mücadele edebilmek maksadıyla İstanbul’da 2 Kasım 1918’de Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Heyet-i Osmaniye Cemiyeti, kuruldu. Trakya’da kongrelerin düzenleyicisi, adı geçen cemiyettir. Cemiyet, dördü Edirne’de biri de Lüleburgaz’da olmak üzere beş önemli kongre düzenlemiştir. İşgal kuvvetleri, İstanbul’un işgalinden sonra Trakya’da da kontrolü ele alabilmek için Yunanlıları teşvik etmiş ve 20 Temmuz 1920’de bölge işgal edilmiştir.

Batı Anadolu Kongreleri

Mondros Mütarekesi’nden sonra Batı Anadolu şehirlerinde de büyük hareketlenmeler ortaya çıkmakta gecikmedi. Birçoğu birbirinden habersiz bir şekilde ortaya çıkan yerel direniş örgütleri, bölge insanının işgallere karşı direnmesi için önemli çağrılarda bulundu. Cemiyet, İzmir’in işgalinden önce 17- 19 Mart tarihleri arasında Batı Anadolu şehirlerinden birçok delegenin katılmasıyla ilk kongresini topladı.

Batı Anadolu’da en dikkat çekici kongre, Alaşehir Kongresi’dir. Bölgede toplanan kongrelerin en kapsamlısıdır. Kongre başkanlığını Balıkesir Delegesi Hacim Muhittin (Çarıklı) Bey yapmıştır. Cephede ve cephe gerisinde yapılacak işlerle ilgili kararlar alınmıştır.

Batı Anadolu’da yapılan çalışmalar özetlenecek olursa;

Batı Anadolu’daki işgaller karşısında alınacak tedbirler konuşulmuştur.
Yerel amaçlar etrafında kararlar alınmıştır.
Kuva-yı Miliye örgütlerinin kurulması hızlandırılmıştır.
Yapılan çalışmalar Batı Cephesi’nin kurulmasına ortam hazırlanmıştır.
Kuva-yı Milliyeciler arasında iş birliği sağlamıştır.

Trabzon Kongreleri

Cemiyet, kuruluş felsefesine uygun ilk kongresini 23 Şubat 1919’da yaptı. Rize’den Mataracızade Mehmet, Tuzcuzade Süleyman Tevfik, Gümüşhane’den Kadirbeyzade Zeki, Giresun’dan Dr. Ali Naci, Ordu’dan Fatsalı İsmail Bey kongreye gelen delegelerden bazılarıydı. Kongrede cemiyetin tüzüğü kabul edilmiş ve şu önemli kararlar alınmıştır;

Bölgede Müslümanların çoğunlukta olduğuna, Rum ve Ermenilerin ise çok az olduğuna dair çalışmalar yapmak,
Cemiyetin amacına ulaşması için bir bütçe hazırlamak,
Bölgenin gerçek durumunu anlatmak üzere İstanbul’a ve Paris’e heyetler göndermek,
Cemiyetin amaçlarını gerçekleştirebilmesine yardımcı olması için İstikbal gazetesini çıkarmak ve desteklemek.

Cemiyet, 28 Mayıs 1919’da II. Kongresi’ni topladı. Cemiyet bu süreçte Erzurum’da toplanacak kongre çalışmalarına katılmış, Sivas Kongresi’nden sonra da Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin şubesi olarak çalışmalarını sürdürmüştür.

Cenub-i Garbî Kafkas Hükûmeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri

Elviye-i Selâse (Kars, Ardahan, Batum), savaş sonrasında da önemli olaylara sahne oldu. Batum Limanı üzerinden bütün bölgeye hâkim olmak isteyen İngilizler, bölgedeki Ermeni ve Gürcüleri kullanma yoluna gittiler.

İngilizlerin bu faaliyetleri ve Mondros Mütarekesi’nden sonra Osmanlı ordusunun geri çekilmesi üzerine bölge halkı çeşitli kongreler topladı ve örgütlenmelere gitti. Ocak 1919’da Ardahan’da iki kongre art arda yapıldı. Bu kongrelerin bir sonucu olarak bölgedeki bütün teşkilatları birleştirmek üzere Kars’ta üçüncü bir kongre daha yapıldı ve 17-18 Ocak 1919’da “Cenub-i Garbî Kafkas Hükûmeti” kuruldu. İngilizler 13 Nisan 1919’da Cenub-i Garbî Kafkas Hükûmeti’ni dağıttılar ve hükûmet üyelerini tutukladılar.

Ardahan Kongreleri

Batum’un işgali Bülent Tanör’ün öncü ve artçı dediği millî teşkilatlanmaların Elviye-i Selâse Bölgesi'nde (Kars, Ardahan, Batum) hızlanmasını sağlamıştır. Bu maksada dönük çalışmalardan biri de Ardahan’da gerçekleştirilmiştir.

I. ve II. Ardahan kongreleri, İngilizlerin bölgedeki politikalarına karşı millî örgütlenmelere hız verilmesini ve Ermeni-İngiliz oyunlarını bertaraf etmek için gerekli tedbirlerin alınmasını sağlamak için önemli bir adım olmuştur.

Oltu Şûrâ Hükûmeti ve Faaliyetleri

25 Mayıs 1919 tarihinde, Yusuf Ziya Bey’in başkanlığında Oltu Şûrâ Hükûmeti kurulmuştu. 17 Mayıs 1920 tarihli TBMM ilk celsesinde Oltu mebusluklarına Yasin ve Rüstem beylerin seçildiğine dair Oltu Şûrâ Hükûmeti’nin tezkeresi ve intihapnameleri kabul edildi. Yine TBMM aynı oturumda Erzurum Mebusu Necati Bey de Oltu Şûrâ Hükûmeti Reisi Yusuf Ziya Bey’in Meclis tarafından mutasarrıf olarak tayinini teklif eder ve bu teklif kabul olunur.