Özel Gereksinimi Olan Çocukların Ruh Sağlığının Korunması ve Ailelerinin Eğitimi

Özel gereksinimi olan çocuklar; kronik, fiziksel, gelişimsel, davranışsal veya duygusal durumlar için risk altında olan ve sağlık ile ilgili hizmetlere ihtiyaç duyan çocuklardır. Bu çocuklar çeşitli nedenlerle bireysel özellikleri ve yeterlilikleri açısından yaşıtlarından beklenen düzeyden farklılık gösterirler. Zihinsel yetersizlik, otizm spektrum bozukluğu, özgül öğrenme güçlüğü çocuk ve ergen ruh sağlığı ve hastalıkalrı kapsamında değerlendirilen en sık özel gereksinim oluşturan nedenlerdir. Bu tanılara sahip çocuklarda hem fiziksel hem de psikiyatrik hastalıkların eşlik etmesi durumu normal popülasyona göre fazladır. Eşlik eden bir hastalık durumunda çocukların işlevsellik alanlarındaki kısıtlılıkları daha belirgin olmaktadır.

Zihinsel yetersizlik(ZY), zihinsel işlevler(muhakeme, öğrenme, problem çözme) ve günlük sosyal, pratik becerileri de kapsayan uyumsal davranışlarda önemli derecede kısıtlılıklarla karakterize edilen bir durumdur. Zihinsel yetersizliği olan çocukların psikiyatrik bozukluk oranları daha yüksektir. Bireylerin yaklaşık yarısında eşlik eden bir psikiyatrik hastalık bulunmaktadır. En sık eşlik eden psikiyatrik tanılar Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, depresyon, otizm spektrum bozukluğu ve davranış sorunlarıdır.

Otizm spektrum bozukluğu (OSB), sosyal iletişim ve etkileşimde kıstlılıklar ve sınırlı, tekrarlayan davranış ve ilgi alanları ile karakterize bir nörogelişimsel bozukluktur. OSB’li çocuklarda normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha yüksek oranda davranış sorunu ve psikiyatrik bozukluk görülmektedir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, duygudurum bozuklukları, kaygı bozuklukları gibi bozukluklar sıklıkla eşlik etmektedir.

Özgül öğrenme bozukluğu(ÖÖB) uygun müdahalelere rağmen en az altı ay süre ile devam eden, öğrenme sorunları ve okul becerilerini kullanmada güçlükler ile giden nörogelişimsel bir bozukluktur. En sık eşlik eden psikiyatrik bozukluklar; dil ve konuşma bozuklukları, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, gelişimsel koordinasyon bozukluğu, anksiyete bozukluğu, depresif bozukluk ve davranım bozukluğudur.

Bozuklukların getirdiği kısıtlılıkların yanı sıra eşlik eden durumlar kısıtlılıkları daha da belirginleştirmektedir. Bu nedenle özel gereksinimli çocukların ruh sağlığının korunabilmesi için hem tanıya yönelik programların başlatılması hem de düzenli psikiyatrik izleme alınması gerekmektedir. Çocukları kısıtlı kendini ifade etme becerileri, klinik bulguların normal gelişim gösteren akranlarından farklılıklar gösterebilmesi, sadece eğitsel müdahalelere odaklanıp eşlik eden durumlar açısından rutin kontrollere gidilmemesi gibi çeşitli sebeplerden dolayı birçok klinik sorun gözden kaçmaktadır. Ayrıca düşük sosyoekononik durum, ebeveynlerin düşük ebeveynlik becerileri gibi riskli durumların tespit edilip bunlara yönelik müdahalelerin de yapılması gerekmektedir. Özel gereksinimli çocular ihmal ve istismar açısından da riskli grupta oldukları için hem çocuklara hem ailelerine yöenlik önleyici eğitsel programlar uygulanmalıdır.

Özel gereksinimli çocukların bütüncül tedavisinde önemli hususlardan biri de aile eğitimidir. Aile eğitimine yönelik birçok program bulunmaktadır. Bu programların ortak hedefleri: ebeveyn ve çocuk arasında olumlu ilişkiler geliştirmek, istenen davranışın takdir edilerek sürekliliğini sağlanmak, yeni beceri ve davranışları öğretmek için model olmak, problem çözümünde yol gösterici olma gibi teknikleri kullanmak, problemli davranışlarla başa çıkılmasını sağlamaktır. Problemli davranışların yönetiminde; detaylı bir davranış analizi, ne zaman nasıl gerçekleştiği gibi durumlara dikkat ederek tetikleyicilerin tespit edilmesi, davranışın işlevini öğrenmek için ne amaçla yapıldığının saptanması aileye öğretilmektedir.