Afetlerde Çevre Sağlığı Hizmetleri
Bu ünitede afetlerde çevre sağlığı hizmetleri konusu anlatılmaktadır. Çevre, insanın dışındaki tüm fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörleri kapsayan bir kavramdır. Tüm bu oluşumların sağlık açısından değerlendirilmesi ve kontrol altına alınması ise çevre sağlığı hizmetlerini oluşturmaktadır.
Çevre insan sağlığına dört şekilde etki etmektedir. Çevre, doğrudan hastalık nedeni olabilir (kontamine suyu içenlerin ishal olması gibi). Hastalıkların oluşmasına kolaylık sağlayabilir (hava kirliliği nedeniyle solunum yolu enfeksiyonlarının ortaya çıkışının kolaylaşması gibi). Hastalıkların seyrini ağırlaştırabilir (astım olanların kirli havada sık nöbet geçirmesi gibi). Hastalıkların yayılmasına neden olabilir (çöplerde, bataklıklarda üreyen sivrisineklerin sıtmayı yayması gibi).
Afetin türü ne olursa olsun, günlük yaşamı altüst ettiği için çevresel risklerde buna bağlı olarak artar. Tehlikeli ve zararlı atıkların imha edilememesine bağlı olarak toplum ciddi şekilde zarar alır. Bit, fare gibi zararlıların istilası, bulaşıcı hastalıkların artması, zehirlenmeler ve benzeri olaylar sık görülmeye başlar. Bu nedenle afet hallerinde çevre sağlığı hizmetleri, rutin sağlık hizmetlerinden daha önemli bir görev haline gelir. Diğer taraftan; afetlerde müdahale edilmediği takdirde gebe kadınlar, yaşlılar, çocuklar, fiziksel veya psikolojik engeli olanlar, destekten yoksun aile reisleri daha hassas olurlar.
Afet Durumunda Oluşan Çevresel Riskler
- Oral fekal bulaşlar (Kolera, tifo, dizanteri)
- Su ve gıda hijyeninde bozulma
- Kızamık vakarlında artış
- Kötü barınma ve yetersiz beslenme
- Tuvalet hijyeninde ve alt yapıda bozulma
- Vektörlerle bulaş, sıtma
- Solunum yolu enfeksiyonları
- Meningokal menenjit
- Tüberküloz
- Bağırsak parazitleri
- Tetanos, gazlı gangren
- Yaralanmalar,
- Doğum hijyeninde bozulma
- Anemi ve vitamin yetersizlikleri
Yukarıdaki listeden de anlaşılacağı üzere, afetlerde çevre sağlığı hizmetleri mühendislik, sağlık bilimleri, kimya ve biyoloji, çeşitli sosyal bilim dalları ve haberleşme yöntemlerini içeren çok sektörlü bir müdahale gerektirir. Afet ve kurtarma aşamalarında birçok meslekten insan izleme, koordinasyon, kurtarma ve halk sağlığı hizmetlerini vermek için birlikte hareket ederler.
Çoğu zaman sağlık profesyonelleri afete müdahale bölgesinde diğer meslek dallarından olan insanlar ı koordine etmede görevli olurlar.
Afetlerde verilecek çevre sağlığı hizmetlerinde, afete neden olan olayın türüne (deprem, sel, nükleer patlama, salgın gibi) göre bazı hizmetler ön plana çıkıp, önem kazansa da, genel olarak, tüm afetlerde üzerinde durulması gereken başlıca çevre sağlığı hizmetleri şu başlıklar altında toplanabilir.
- Suyla ilgili önlemler,
- Gıdayla ilgili önlemler,
- Atıklarla ilgili önlemler (katı ve sıvı atıklar, tuvalet hijyeni),
- Vektörlerin kontrolü,
- Ölülerin defni,
- Hayvan ölüleri ile ilgili genel önlemler,
- Kişisel hijyen,
- Özel kirleticilerin kontrolü (KBRN‐kimyasallar, biyolojik etkenler, radyasyon kirliliği, nükleer kirlilikler),
- Çadır kentler ve konut sağlığı.
Afet Öncesi Yapılması Gereken Çevresel Değerlendirmeler
Afet öncesi çevre sağlığı çalışmalarında, öncelikle çalışmalara katılacak sivil toplum kuruluşları ve devlet kurumlarının bir listesi çıkarılmalıdır. Oluşabilecek afetlerin haberleşme, ulaşım, yardım malzemelerinin stoklanması ve sağlık bakımı gibi yaşamsal hizmetler üzerindeki etkileri değerlendirilmelidir. Bunların haricinde afette görev alacak personelin koruyucu ekipmanları, barınma, beslenme ve diğer ihtiyaçlarının karşılanması planlanmalıdır. Gerekebilecek destek ve donanımların nasıl temin edileceği düşünülmelidir. Bölgede kullanılabilir yollar, harita ve imar planları, şehir su, elektrik ve kanalizasyon şebekelerinin krokileri, temel ve yardımcı personel listesi, acil gereksinimlerin listesi, bunların nasıl sağlanabileceği ve kullanılabileceği, stoktaki malzemelerin envanteri gibi işlemler yapılmalıdır.
Afet Zamanlarında Çevre Sağlığına Yönelik Acil Yapılması Gerekenler
Afetlerde insanlar kitlesel göçe meyilli olurlar, mümkün olduğu her durumda insanları hâli hazırda yaşadıkları evde veya çevrede yaşamaya devam etmeleri en iyi seçenektir. Bu hem kurtarma çalışmalarında kolaylık sağlar, hem de ortam değişimine bağlı oluşacak hassasiyeti ortadan kaldırır Bu nedenle afet sonrasında insanları güvenli alanlara çekmek ilk önceliktir.
Afetlerde Planlı Çevre Sağlığı Önlemleri
Planlı çevre sağlığı çalışmalarında acil olarak yapılan çevre sağlığı hizmetlerinin kalıcı olarak devam ettirilebilmesi ve kapasitelerinin artırılması için gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Daha önceden de bahsedildiği gibi, su, gıda, atıklar, vektörlerin kontrolü, ölülerin defni, hayvan ölüleri ile ilgili genel önlemler, kişisel hijyen, özel kirleticilerin kontrolü ve çadır kentler ve konut sağlığı çalışmaları planlı bir şekilde yapılmalıdır. Öncelik barınak sağlanması, temiz su ve atık kontrolüne verilmelidir. Halk Sağlığı Laboratuvarı'nın faaliyetlerini kesintisiz sürdürmesi sağlanmalı, gece vardiyaları oluşturulmalı, mobil laboratuvarlar kurulmalıdır. Afetin olduğu yerde daha önceden endemik olduğu bilinen bulaşıcı hastalıklar varsa bu hastalıklara karşı sürveyans planı hazırlanmalı ve hastalığın türüne göre önlem alınmalıdır. İhtiyaca cevap verecek nitelikte ve sayıda toplu barınma yerleri yapılmalı ve bu yerlerin ısınma, aydınlatma ve havalandırma gibi temel gereksinmeleri sağlanmalıdır.